.
Βασικές αρχές βιοκλιματικού σχεδιασμού του περιβάλλοντος
ΗΜΕΡΙΔΑ : «ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΚΤΙΡΙΩΝ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΑ ΧΩΡΟΥ»
ΕΙΣΗΓΗΣΗ : « ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΤΑ ΚΤΙΡΙΑ, ΙΔΙΩΤΙΚΟΥ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΧΩΡΟΥ»
ΕΙΣΗΓΗΤΗΣ : ΚΩΣΤΑΣ ΚΑΤΣΙΜΙΓΑΣ Αρχιτέκτονας Μηχανικός.
Ο περιβαλλοντικός σχεδιασμός των αδόμητων χώρων αποτελεί ένα τεράστιο αντικείμενο, για το οποίο θα έπρεπε να αφιερωθεί μια ολόκληρη ημερίδα, προκειμένου να αναφερθούν στοιχειωδώς οι αρχές του. Ο περιβαλλοντικός σχεδιασμός στην περίπτωση αυτή αφορά τις πόλεις και τις ευρύτερες αδόμητες περιοχές της, όπως δρόμους, πλατείες, πάρκα κλπ.
Στην παρούσα ημερίδα επιλέξαμε να ασχοληθούμε με τον βιοκλιματικό, και κατά συνέπεια με τον περιβαλλοντικό, σχεδιασμό των κτιρίων και του άμεσα περιβάλλοντα τα κτίρια, αδόμητου ιδιωτικού και δημόσιου χώρου.
Για να αντιληφθούμε το πόσο επηρεάζει τα κτίρια ο περιβάλλων χώρος τους, αρκεί να ανατρέξουμε στους παλιούς παραδοσιακούς οικισμούς και στα οικοδομήματα, που δεν χτίστηκαν ύστερα από επισταμένες μελέτες, αλλά από απλούς ανθρώπους οι οποίοι επέλεξαν τη θέση του οικισμού τους, την τυπολογία και την μορφολογία των κτισμάτων τους, εναρμονισμένα με το φυσικό περιβάλλον. Δηλαδή έλαβαν υπόψη τους την κατεύθυνση των ανέμων, την κίνηση του ηλίου , το ανάγλυφο και το είδος του εδάφους. Θα παρατηρήσουμε δηλαδή ότι οι οικισμοί έχουν χτιστεί σε υπήνεμες πλαγιές με τα ανοίγματα προσανατολισμένα στο νότο. Πολλές φορές ένα τμήμα της κατοικίας, συνήθως το βορινό, βρίσκεται εν μέρει μέσα στο έδαφος . Επίσης θα παρατηρήσουμε πως με το μέγεθος των ανοιγμάτων, το ύψος των κτιρίων, την επιστέγαση και το είδος των οικοδομικών υλικών και ορισμένες κατασκευές, αντιμετωπίζονται τα προβλήματα της θέρμανσης και του δροσισμού. Το ανάγλυφο του εδάφους διευκολύνει την υδροδότηση αλλά και την αποχέτευση των κτιρίων. Ο οικισμός συνήθως διατρέχεται από ένα η περισσότερα ρυάκια και στο κέντρο του οικισμού συναντώνται πλατάνια και άλλα ψηλά δέντρα. Η βλάστηση παίζει καθοριστικό ρόλο και επηρεάζει τόσο το κτίριο, όσο και τον περιβάλλοντα χώρο ανάλογα με τη φύση και τη θέση των φυτών και των δένδρων. Δηλαδή παρατηρούμε μία σχεδόν τέλεια περιβαλλοντική απόκριση της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής.
Στις σύγχρονες πόλεις και τους οικισμούς ο σχεδιασμός τις περισσότερες φορές έχει πραγματοποιηθεί με τελείως διαφορετικά κριτήρια, από αυτά του βιοκλιματικού σχεδιασμού. Οι περισσότερες σύγχρονες ελληνικές πόλεις απέκτησαν σχέδιο την εποχή του μεσοπολέμου, όπου κυριαρχούσε η ιδεολογία του γερμανικού ορθολογισμού, δηλαδή της απόλυτης γεωμετρίας. Ο Le Corbusier υποστήριζε ότι οι παλιές πόλεις σχεδιάστηκαν από το γάιδαρο, ενώ οι σύγχρονες πόλεις πρέπει να σχεδιάζονται από τον άνθρωπο, που είναι όν νοήμον και γεωμετρικό. Σήμερα αμφισβητείται αν καλύτερες πόλεις σχεδίασε ο άνθρωπος ή ο γάιδαρος. Δεν πρέπει να λησμονούμε ότι η περίοδος που σχεδιάστηκαν οι σύγχρονες ελληνικές πόλεις ήταν περίοδος πολιτικά και κοινωνικά δύσκολη (Mικρασιατική καταστροφή, έλευση προσφύγων, έλλειψη πόρων για υποδομές). Έτσι τα κριτήρια ήταν συνήθως κριτήρια αντιμετώπισης εκτάκτων αναγκών. Στις μέρες μας οι πόλεις μπορούν και σχεδιάζονται με διαφορετικά κριτήρια. Από το 1992 (Συνθήκη του Aalborg) εισήχθη η αρχή της αειφόρου ανάπτυξης και οι πόλεις πλέον πρέπει να σχεδιάζονται με κριτήρια που να στοχεύουν και στην προστασία του περιβάλλοντος. Ωστόσο και στον υφιστάμενο πολεοδομικό ιστό μπορούν να γίνουν παρεμβάσεις και προς αυτήν την κατεύθυνση. Αυτό μπορεί να γίνει με μελέτες κατά την αντικατάσταση ή την επαναχρησιμοποίηση των κελυφών αλλά και με μία διαφορετική αντιμετώπιση του περιβάλλοντος τα κτίρια χώρου.
Αντικείμενα του περιβαλλοντικού – βιοκλιματικού σχεδιασμού στον ιστό της πόλης αποτελούν οι δρόμοι και οι συνδεόμενοι με αυτούς δημόσιοι υπαίθριοι χώροι, καθώς και το οικοδομικό τετράγωνο που περιλαμβάνει κτίρια και ιδιωτικούς ή κοινόχρηστους χώρους. Στους ιδιωτικούς υπαίθριους χώρους περιλαμβάνονται οι αυλές, αλλά και τα αίθρια.
Οι τομείς του περιβαλλοντικού αστικού σχεδιασμού είναι :
Α) Οι μετακινήσεις .
Β) Οι δραστηριότητες και οι χρήσεις γης
Γ) Το κτιριακό δυναμικό.
Δ) Οι υποδομές.
Ε) Οι υπαίθριοι χώροι.
Στον τομέα των μετακινήσεων μπορούν να γίνουν παρεμβάσεις σε δρόμους, όπως αποκλειστικές πεζοδρομήσεις, μετατροπή δρόμων σε αντίστοιχους ήπιας κυκλοφορίας, διαπλατύνσεις πεζοδρομίων. Στον τομέα των δραστηριοτήτων και των χρήσεων γης μπορεί να γίνει επαναπροσδιορισμός των δραστηριοτήτων και των χρήσεων με απαγορεύσεις ή ποσοστώσεις. Στο κτιριακό δυναμικό μπορούν να εντοπιστούν τα κτίρια που συνιστούν «ιστορικούς πόρους», να εντοπιστούν τα περιβαλλοντικά προβλήματα από τη δόμηση, να καθοριστούν τα όρια του κτισμένου χώρου (π.χ. πρασιές , υποχρεωτικοί ακάλυπτοι, αίθρια) και να πραγματοποιηθούν αναπλάσεις με προσθήκες στοιχείων που να στοχεύουν στην εξοικονόμηση ενέργειας και την θερμική άνεση των χώρων. Στον τομέα των υποδομών πρώτιστη σημασία έχει η διαχείριση των όμβριων υδάτων και των αστικών λυμάτων καθώς και η αποκομιδή των απορριμμάτων. Τέλος στους υπαίθριους χώρους μπορούν να σχεδιαστούν ή να επανασχεδιαστούν οι υφιστάμενοι ιδιωτικοί ακάλυπτοι χώροι, να αξιοποιηθούν τα κενά οικόπεδα και να ενοποιηθούν και να επανασχεδιαστούν οι εσωτερικοί ακάλυπτοι χώροι των οικοδομικών τετραγώνων.
Ο περιβαλλοντικός σχεδιασμός του περιβάλλοντος τα κτίρια ιδιωτικού ή δημόσιου ακάλυπτου χώρου, πρέπει πρωτίστως να στοχεύει στην προστασία του περιβάλλοντος αλλά και στη δημιουργία καλύτερων συνθηκών διαβίωσης των πολιτών μέσα και έξω από τα κτίρια, δηλαδή στη βελτίωση του μικροκλίματος. Η κλιματολογία της σύγχρονης πόλης διαμορφώνεται από παράγοντες που επηρεάζουν το αστικό μικροκλίμα, τις ανθρωπογενείς πηγές θερμότητας και ρύπανσης και τη μορφολογία του αστικού περιβάλλοντος.
Οι βασικές βιοκλιματικές αρχές είναι αυτές του ηλιασμού και ηλιοπροστασίας, του αερισμού και της ανεμοπροστασίας, του δροσισμού, των στοιχείων νερού και του πρασίνου.
Σκοπός του βιοκλιματικού σχεδιασμού είναι η ικανοποίηση συνθηκών θερμικής και οπτικής άνεσης, η ποιότητα του περιβάλλοντος και ο περιορισμός έως και η εξάλειψη μη ανανεώσιμων πηγών ενέργειας στα κτίρια και στις αστικές μεταφορές.
Τεράστια σημασία για ένα κτίριο έχει ο ενδιάμεσος μεταβατικός χώρος (buffer space), ανάμεσα στην πόλη και τις δραστηριότητες της και το κτίριο. Ο χώρος αυτός λειτουργεί ως φίλτρο για την ατμοσφαιρική ρύπανση, το θόρυβο και κάθε είδους όχληση. Τέτοιοι χώροι μπορεί να είναι τα προκήπια, ακόμα και οι εξώστες των οικοδομών. Όταν δεν υφίσταται τέτοια δυνατότητα, τη λειτουργία του ενδιάμεσου χώρου καλείται να καλύψει ο δημόσιος χώρος, που στην προκείμενη περίπτωση γίνεται με ευθύνη του οικείου δήμου.
Ο σχεδιασμός των ανοιχτών χώρων όταν αυτοί είναι ιδιωτικοί είναι ευθύνη του μελετητή μηχανικού. Όταν οι χώροι είναι δημόσιοι την ευθύνη φέρει ο δήμος. Ο σχεδιασμός αυτός περιλαμβάνει την κατασκευή τεχνητών στοιχείων όπως περιφράξεις, τοιχοποιίες, επιστρώσεις, εξοπλισμούς, κατασκευές στοιχείων νερού και φυτεύσεις.
Ιδιαίτερη σημασία έχει ο πολιτισμικός παράγοντας και τα ήθη των κατοίκων, επίσης πρέπει να λαμβάνονται υπόψη τα υλικά που θα χρησιμοποιηθούν, η αισθητική των κατασκευών και ο σκοπός τους.
Στις περιφράξεις και τις τοιχοποιίες έχουμε να επιλέξουμε ανάμεσα σε οπτοπλινθοδομές, λιθοδομές, σκυροδέματα, ξύλινες και συρμάτινες περιφράξεις, σιδηρά κιγκλιδώματα και αντίστοιχες θύρες. Στις επιστρώσεις επιλέγουμε κατά περίπτωση εύκαμπτες ή άκαμπτες κατασκευές και διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου με κράσπεδα, σκάλες και αναβαθμούς. Μεγάλη σημασία έχει η επιλογή των υλικών επίστρωσης και το χρώμα. Ως εξοπλισμό υπαίθριων χώρων θεωρούμε τα καθιστικά, τους παιδότοπους, τα δοχεία απορριμμάτων , τα κιγκλιδώματα πεζοδρομίων, τη σήμανση, τις σχάρες δένδρων, τα φωτιστικά, τους χαμηλούς στύλους (bollards) που απαγορεύουν τη διέλευση οχημάτων, τις ράμπες αναπήρων και ΑΜΕΑ, τα κιόσκια, τις στάσεις λεωφορείων, τα περίπτερα και τους τηλεφωνικούς θαλάμους. Η φύτευση παίζει τεράστια σημασία. Πέρα από την ευεργετική έκλυση οξυγόνου και την απορρόφηση διοξειδίου του άνθρακα που πραγματοποιείται με την φωτοσύνθεση, προσφέρει σκιασμό των χώρων αλλά και των κτιρίων μειώνοντας τις θερμικές προσόδους του κελύφους. Επίσης επιτρέπει ηλιασμό το χειμώνα όταν τα δένδρα είναι φυλλοβόλα, δροσισμό το καλοκαίρι μέσω της διαπνοής, ανεμοπροστασία, αισθητική, σταθεροποίηση του μικροκλίματος. Περιορίζει το θόρυβο, τη σκόνη και τη ρύπανση, μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως παραπέτασμα, περίφραγμα ή εμπόδιο, συγκρατεί τα εδάφη και προσφέρει φυσικό περιβάλλον σε μη κατοικίδια ζώα και πτηνά. Η φύτευση κατατάσσεται κατά τον Jakobsen σε ποώδη (ground cover) ,σε ύψος γονάτου (Knee height) , σε ύψος μέσης (waist height), σε ύψος ματιού (eye level) και ύψος ψηλότερο του ματιού (above eye level). Τεράστια σημασία έχει η επιλογή των φυτών όπου θα χρειαστεί η συνεργασία γεωπόνου, ο οποίος θα υποδείξει τα κατάλληλα δένδρα και φυτά, ανάλογα με τις τοπικές κλιματολογικές συνθήκες, το είδος του εδάφους και τα προσδοκώμενα αποτελέσματα (δένδρα χαμηλά, ψηλά, φυλλοβόλα ή αειθαλή, κατάλληλα για ανεμοπροστασία, αντέχοντα στην αλμύρα κλπ.).Τέλος σημαντικό ρόλο παίζουν τα στοιχεία νερού που αξιοποιούνται η προστίθενται στην περιοχή. Τέτοιες κατασκευές μπορεί να είναι δεξαμενές συγκράτησης νερού, τα σιντριβάνια, τεχνητοί καταρράκτες και μικρές η μεγάλες λίμνες. Το νερό επισημαίνεται ότι έχει μεγάλη θερμοχωρητικότητα και συμβάλει στον δροσισμό με την εξάτμιση. Τέλος μεγάλη σημασία έχει η διαχείριση των όμβριων υδάτων, με επιλογή της κατάλληλης για την περίπτωση μεθόδου, καθώς και η βιολογική διύλιση των ακαθάρτων.
Οι Strom και Nathan (1998) θεωρούν τη μελέτη των εργασιών διαμόρφωσης του εδάφους (Μηχανική τοπίου και διαμόρφωση εδάφους) μια «ελεγχόμενη διαισθητική διαδικασία», ορισμός ιδιαίτερα επιτυχής. Για έναν επιτυχή σχεδιασμό ο μελετητής οφείλει να λάβει υπόψη του τον πολιτισμικό παράγοντα αλλά και να έχει στη διάθεσή του κάθε δυνατή πληροφορία για το ανάγλυφο και τη φύση των εδαφών. Ένα τοπογραφικό υπόβαθρο με υψόμετρα η ισοϋψείς κρίνεται απαραίτητο.
Στη συνέχεια μπορούμε να δούμε πως μπορούμε να βελτιώσουμε το μικροκλίμα και να εξοικονομήσουμε ενέργεια γύρω από μία οικοδομή με σχετικά απλές εργασίες.
Στους ιδιωτικούς χώρους
Δημιουργούμε ενδιάμεσους χώρους έστω και αν αυτοί δεν προβλέπονται από το σχέδιο πόλης ( π.χ. οπισθοχώρηση από την οικοδομική γραμμή, καλύτερη αξιοποίηση ακαλύπτων, δημιουργία αίθριων).
Συνενώνουμε ακάλυπτους εντός του οικοδομικού τετραγώνου.
Στους ακάλυπτους χώρους της οικοδομής προτιμούμε τις μαλακές παρά τις σκληρές επιφάνειες και επιλέγουμε ανοιχτά χρώματα στις επιστρώσεις.
Εάν οι σκληρές είναι απαραίτητες (διάδρομοι προσπέλασης, χώροι στάθμευσης) επιλέγουμε υλικά από τα οποία επιτρέπεται η απορρόφηση των υδάτων από το υπέδαφος (χρήση κυβόλιθων ή αδρανών υλικών).
Αξιοποιούμε κάθε δυνατότητα φύτευσης με στόχο τον σκιασμό, για τη μείωση των θερμικών προσόδων του κελύφους, τον ηλιασμό, την ανεμοπροστασία και την αισθητική του χώρου. Προβλέπουμε στους εξώστες ζαρντινιέρες και γλάστρες. Εξετάζουμε το ενδεχόμενο φύτευσης στο δώμα.
Χρησιμοποιούμε φιλικά προς το περιβάλλον υλικά.
Κατασκευάζουμε συστήματα ανάρτησης φυτών (πέργκολες).
Κατασκευάζουμε όταν είναι δυνατό στοιχεία νερού. Το νερό έχει μεγάλη θερμοχωρητικότητα και συμβάλλει στον δροσισμό.
Προνοούμε τα αυτοκίνητα να σταθμεύουν σε κλειστούς χώρους ή σε σκιασμένους, χωρίς να αφαιρούν ζωτικό αδόμητο χώρο.
Μελετούμε καλά το ανάγλυφο, κατασκευάζουμε αναβαθμούς, συγκρατούμε τα χώματα και φροντίζουμε για την απορροή των όμβριων υδάτων.
Αξιοποιούμε τις εσωτερικές αυλές και τα αίθρια και τα χρησιμοποιούμε ως ενδιάμεσους χώρους με φύτευση και κατασκευές στοιχείων νερού. Ένας προσεκτικός σχεδιασμός των χώρων αυτών μπορεί να συμβάλλει και στον αερισμό αλλά μπορούμε και να αποκομίσουμε θερμικά οφέλη το χειμώνα αν το μετατρέψουμε σε θερμοκήπιο.
Φροντίζουμε για την καλή λειτουργία του συστήματος αποχέτευσης και την αποκομιδή των απορριμμάτων.
Βελτιώνουμε τον εξοπλισμό προκειμένου ο χώρος να είναι ελκυστικός για τους χρήστες.
Στους δημόσιους χώρους
Αυξάνουμε τις πεζοδρομήσεις αφού διασφαλίσουμε χώρους στάθμευσης οχημάτων και προσπελάσεις.
Αυξάνουμε τα πλάτη των πεζοδρομίων ύστερα από μελέτη.
Κατασκευάζουμε πεζόδρομους και πεζοδρόμια από κυβόλιθους η άλλα υλικά που επιτρέπουν την απορρόφηση υδάτων και τον εμπλουτισμό του υδροφόρου ορίζοντα.
Δημιουργούμε στα οικοδομικά τετράγωνα εσωτερικούς κοινόχρηστους χώρους, μη προσπελάσιμους σε οχήματα
Φροντίζουμε για την αρτιότητα των δικτύων υποδομών (υδρεύσεις, αποχετεύσεις).
Αυξάνουμε τις φυτεύσεις ύστερα από μελέτη για το είδος και το μέγεθος του φυτού και το προσδοκώμενο αποτέλεσμα.
Μετατρέπουμε ορισμένους δρόμους σε δρόμους ήπιας κυκλοφορίας (αργές κινήσεις, περιορισμό αμαξιτού τμήματος, καθορισμός ωρών κυκλοφορίας, αύξηση της φύτευσης)
Καθορίζουμε χρήσεις, απαγορεύσεις και ποσοστώσεις.
Αυξάνουμε τον αστικό εξοπλισμό.
Επανασχεδιάζουμε πλατείες και άλση με βιοκλιματικά κριτήρια.
